Alegacións e achegas á Lei de Educación Dixital de Galicia

Dende a campaña «Escuela Saludable» colaboramos e apoiamos as alegacións e achegas presentadas dende Adolescencia Libre de Smartphones na consulta pública sobre a Lei de Educación Dixital de Galicia. Descargábel en pdf: https://escuelasaludable.org/wp-content/uploads/2025/03/Alegacions-LEI.DE_.EDUCACION.DIXITAL.DE_.GALICIA-A.L.S.pdf

ALEGACIÓNS E ACHEGAS DE ADOLESCENCIA LIBRE DE SMARTPHONES (Galicia) Á LEI DE EDUCACIÓN DIXITAL DE GALICIA en base a información suministrada no propio proceso de consulta institucional.

Antecedentes:

O amplo despregamento das tecnoloxías da educación na contorna educativa e os efectos disruptivos rexistrados, con carácter xeral, na aprendizaxe, a saúde e o desenvolvemento social de nenos, nenas, mozas e mozos, reclaman unha reformulación do papel que deben xogar nos procesos de ensino-aprendizaxe.

A revisión sistemática e metaanálises das probas sobre a aprendizaxe durante o confinamento do COVID-19 constata que non se obtiveron os resultados esperados e que, en todo caso, a educación presencial nas institucións educativas é máis eficaz que a educación a distancia, xa sexa en liña ou híbrida.

Os informes PISA, baseados en probas obxectivas reflicten insistentemente, desde 2006, as interferencias que o uso de dispositivos dixitais provoca na aprendizaxe, mostrando que unha maior implantación dos mesmos nos centros docentes se correlaciona de forma nítida cun peor desempeño curricular, especialmente notorio entre alumnos e alumnas que fan un uso intensivo daqueles. Ditames de paneis de expertos encargados por gobernos nacionais (Suecia, Francia e España) confirman devandita realidade, apoiándose nun amplo corpo de investigacións, estudos e metaanálises de institucións e especialistas independentes. asociacións pediátricas, como a española (AEP), instan a eliminar pantallas de 0 a 6 anos e limitar o seu uso (incluíndo o ámbito escolar e o familiar) a 1 hora diaria como máximo, entre os 7 e os 12 anos; e a 2 horas como máximo en idades entre os 13 e os 16.

Estas recomendacións pretenden atallar a crecente incidencia de afeccións na saúde física e o neurodesenvolvemento, fenómeno que debe determinar a política dixital nos centros docentes, por ser prioritario o dereito á saúde fronte a outro tipo de consideracións. Doutra banda, o inasumíbel impacto ambiental que supón o despregamento actual de dispositivos e redes dixitais nos centros, a necesidade do cumprimento dos Acordos de París e o carácter que outorga a propia LOMLOE ás institucións educativas como exemplos de redución da pegada ambiental, engade un elemento de peso que fai ineludible a reconsideración do proceso dixitalizador no ensino e o propio concepto de competencia dixital.

Problemas que se pretenden solucionar:

Esta norma debe atender aos elementos disruptores da dixitalización escolar nos procesos ensino-aprendizaxe, así como á maduración propia de cada estadio de idade.

Neste sentido, as novas políticas de protección de menores no ámbito dixital deben contemplar as seguintes realidades:

1.- Afectación negativa nos resultados académicos, debido a:

-Efecto dispersor da concentración polas pantallas, amplamente rexistrado pola evidencia científica, o cal ten unha incidencia directa na recepción, interpretación e integración da información.

-Menor comprensión lectora con respecto á lectura en papel.

-Interferencia nos procesos mentais de razoamento matemático.

-Emprego de tempo escolar no uso de dispositivos, que se resta de actividades básicas de alto interese educativo (“custo de oportunidade”).

2.- A influencia negativa do tempo de pantalla e o seu inicio precoz na saúde mental (condutas adictivas, depresión, ansiedade, problemas de concentración, baixa autoestima, trastornos alimentarios, alteracións do sono, pensamentos e prácticas suicidas,…) e física (miopía progresiva e estrabismo agudo, obesidade, peores habilidades motoras, problemas cardiovasculares e endocrinos, …), tal e como recolle unha ampla bibliografía científica.

Son tamén numerosas as alertas temperás (institucionais/científicas/profesionais) sobre a maior vulnerabilidade en infancia e mocidade aos potenciais riscos da exposición a radiofrecuencias, ás alteracións do desenvolvemento neurolóxico e cerebral, á adquisición de condutas adictivas, á presión grupal e publicidade,…

O Instituto Karolinska, referente internacional no ámbito da neurociencia e da medicina, sinala que “se as ferramentas dixitais se utilizan de forma máis ou menos constante nas escolas, existe un alto risco de que isto se xeneralice a outras esferas da vida dos nenos”, dificultando que nais e pais poidan atender ás recomendacións de limitar o tempo de pantalla das súas fillas e fillos en casa, realizadas por sociedades científícas pediátricas (como a AEP en España que o considera un “problema de saúde pública”) e de persoas expertas e organizacións doutras disciplinas, incluídas institucións como a OMS e a UNESCO.

3.- A dixitalización xeneralizada das aulas non atende á capacidade cognitiva e supón un maior impacto negativo na aprendizaxe de nenas e nenos con necesidades especiais. Tal e como se rexistra na bibliografía científica en casos de TDAH (máis propensos á dispersión e a información irrelevante) e en TEA (maior interese en obxectos que en interaccións sociais), onde a súa dificuldade de controlar os seus impulsos leva a un uso problemático das pantallas. Isto non vai en detrimento cos avances en usos dixitais personalizados específicos en nenos e nenas neurodiverxentes en determinadas situacións.

4.- O uso de patróns adictivos en plataformas e programas educativos dixitais. Estratexias como a gamificación están en cuestión no eido pedagóxico como ferramenta de aprendizaxe: baseáse nunha activación da Motivación Externa ou Extrínseca, curta e rápida, de tipo condutista e adictivo (para repetir unha acción), que, en todo caso, compite/anula o desenvolvemento da Motivación Intrínseca ou Interna, a cal permanece no tempo e é a verdadeira garante dunha aprendizaxe profunda.

5.- Denuncias de captación xeneralizada de datos do alumnado a través de produtos/plataformas dixitais educativos, mostradas en Informes como os da Human Rights Watch, no 2022. Ausencia dunha formación sistematizada na escola dirixida ao alumnado e as familias sobre as consecuencias da perda da privacidade no uso de plataformas, programas e redes do ámbito dixital.

Os tratamentos ilícitos de datos persoais no eido do ensino, como subliña a Axencia Española de Protección de Datos (AEPD), é unha responsabilidade administrativa (con consecuencias legais) que centros e docentes deben respectar para non transgredir os dereitos e liberdades fundamentais do alumnado e non afectar ao seu desenvolvemento integral como persoas.

Isto inclúe o emprego de servizos das grandes empresas tecnolóxicas como Google, Microsoft, Amazon, Apple, Instagram… xa que requiren nos seus termos un control total da información persoal proporcionada e da que xeramos no seu uso.

Tamén é un tratamento ilícito o efectuado por calquera plataforma de xestión educativa proporcionada por unha empresa non respectuosa coa privacidade e/ou aloxada en servidores de empresas do mesmo tipo, ou o uso de software privativo (non libre), coa incertidume sobre o contido do seu código fonte descoñecido ao que non se ten libre acceso.

6.- Exposición prescindible das e dos menores ás radiofrecuencias de dispositivos e redes sen fíos nas aulas, poboación recoñecida como máis vulnerábel aos seus potenciais riscos por distintas institucións/organizacións europeas e internacionais (do ámbito da saúde e os dereitos humanos), no canto de primar a conexión a internet por cable nas aulas, recomendada pola Resolución 1815 do a Asemblea Parlamentaria do Consello de Europa (APCE) e distintas institucións/organizacións do ámbito da saúde e a radioprotección.

7.- A fenda dixital derivada da permisividade do uso de dispositivos dixitais persoais na aula (como o smartphone) introducidos alegando criterios pedagóxicos, incentiva o seu uso no alumnado e aprofunda unha discriminación a aquela parte de devandito alumnado que non dispón do dispositivo na aula, así como das familias que atenden aos criterios de saúde pública baseados na evidencia científica de preservar ás súas fillas e fillos da súa introdución precoz até, polo menos, os 16 anos.

8.- Incremento da fenda socio-cultural: o Instituto Karolinska, subliña investigacións, como a do Instituto de Avaliación do Mercado Laboral e da Política Educativa de Suecia (2019) que constatan como os efectos adversos rexistrados na dixitalización escolar, agrávanse no alumnado cuxos proxenitores teñen un nivel educativo máis baixo (menor apoio na casa).

9.- Desproporcionado impacto ambiental dos dispositivos electrónicos con respecto a materiais didácticos non dixitais de igual ou superior efectividade.

A iso únense os “mitos” de inmaterial e imprescindíbel duns usos dixitais cada vez máis enerxívoros (visión de vídeos en streaming, almacenamiento indiscriminado na nube -centros de datos-, intelixencia artificial como ferramenta para todo, …)

10.- Alta dedicación docente para o uso, mantemento, aprendizaxe do funcionamento de software e hardware, recarga, custodia de equipos, custodia de imaxes e datos do alumnado, dispositivos para esas capturas, etc.

11.- Alto custo económico na adquisición e mantemento de equipamentos e redes (asistencia técnica, seguros e elementos auxiliares tales como armarios cargadores, centro de conexión, emisores WIFI, etc.).

Necesidade e oportunidade da súa aprobación:

A “transformación dixital da educación” non é un fenómeno ineludíbel, imprescindíbel ou avalado pola pedagoxía ou a evidencia científica. Máis aló diso, a introdución de dispositivos e redes na aula é unha iniciativa concreta, baseada en supostos, perspectivas e mitos, cando non en intereses de corporacións privadas. Ao ser a escola unha contorna intencional (na que responsábeis políticos, administración, profesorado e familias podemos determinar a orientación que se debe dar en beneficio do alumnado), temos a obriga de incorporar as evidencias científicas, os indicios, as correlacións, os ditames e as recomendacións das persoas expertas, nas novas políticas relativas ao ámbito dixital na contorna escolar.

Fundamentalmente, parece urxente reformular o concepto de “competencia dixital” como coñecemento do ámbito dixital na sociedade, e capacidade e madurez para desenvolver tarefas nunha contorna dixital (como recolle o Marco Europeo de Competencias Dixitais, o DigComp), máis que como o actual mero uso de dispositivos, programas, algoritmos ou plataformas a idades temperás, cando, como sinalan os ditames francés e español de expertos, a competencia dixital non implica necesariamente o uso de dispositivos dixitais. Os colexios profesionais de enxeñaría informática lembran a diferenza entre competencia dixital e informática: mentres que a competencia dixital habilita simples usuarios e consumidores, a informática capacítaos como creadores e emprendedores. A Informática, daquela, como ciencia básica de crecente importancia, debera ser obxecto de estudo nos dous últimos anos do ensino secundario, nas materias relacionadas como a de Tecnoloxía.

Doutra banda, é necesario limitar o uso de pantallas na aula e en casa, seguindo as recomendacións pediátricas e de ditames de expertos, así como valorar a eventual introdución de dispositivos e programas coa evidencia científica que sinale o seu valor engadido e a ausencia de efectos non desexados na aprendizaxe, a saúde ou o desenvolvemento.

Así mesmo, e como indica o ditame francés de expertos (abril de 2024), faise imprescindible, no marco das políticas internacionais de mitigación do cambio climático, valorar a pegada ambiental das dotacións escolares e reducilas ao mínimo imprescindible.

Obxectivos:

Reformular o papel das tecnoloxías dixitais no ámbito escolar, á luz da evidencia científica recollida en estudos, investigacións, recomendacións e ditames de expertos, que apuntan á necesidade de reducir drasticamente o uso de dispositivos e contornas dixitais e recuperar procesos de aprendizaxe básicos que son garantía de aprendizaxes e competencias ulteriores. Distinguir entre fin (adquirir competencia dixital de cara á vida adulta) e medios (usar dispositivos dixitais sen resultados pedagóxicos desmostrados).

Fomentar o pensamento computacional sen a interferencia demostrada dos dispositivos dixitais, posibilitando o seu uso, nos dous útimos anos da etapa de Secundaria na materia de Tecnoloxía por exemplo, como ferramentas de ensaio e comprobación de eventuais programas informáticos elaborados polo alumnado.

Dar a coñecer ao alumnado, de forma adaptada en función da súa idade, cales son as aplicacións, utilidades e riscos das tecnoloxías dixitais, como parte das materias de coñecemento do medio (Ciencias Sociais e Naturais).

Desligar o uso temperán de dispositivos dixitais no ámbito escolar, da preparación para o mundo laboral, que se debe acometer a idades onde se dan as condicións propicias de maduración psicoevolutiva e próximas á inserción laboral.

Ponderar o impacto profesional do uso da intelixencia artificial (IA) polo profesorado, de forma que non conduza a unha degradación da capacidade docente para acometer o seu labor con criterio e creatividade propios, axustada ás necesidades reais do seu alumnado, refugando o seu uso por nenas e nenos, e adolescentes, desenvolvendo o coñecemento e o uso educativo da mesma a idades máis avanzadas (madurativamente máis propio do ensino secundario postobligatorio), na que se utilice como ferramenta sen menoscabo do desenvolvemento das funcións naturais da intelixencia e o desenvolvemento psicoevolutivo saudábel. En todo caso, é necesaria unha regulamentación da IA que prevea protexer a interacción humana e persoal entre profesorado e alumnado que se confirmou tan necesaria durante o confinamento pola COVID-19.

Posibles solucións, alternativas, regulatorias e non regulatorias:

O texto do regulamento debe interpretar a LOMLOE para que sexa compatible coa norma superior, até tanto non se modifique devandita lei xeral con respecto ao ámbito dixital, para reflectir as evidencias científicas e recomendacións recentes.

Neste sentido, débese acudir ao principio xeral de superior interese do e da menor e apoiarse nas recomendacións das sociedades pediátricas e de protección radiolóxica, e nas medidas do Ditame de persoas expertas do Ministerio de Mocidade e Infancia, para reformular o lugar das TIC no ensino. Igualmente deberá atender ás “Responsabilidades e obrigacións na utilización de dispositivos dixitais móbiles no ensino infantil, primaria e secundaria” da Axencia Española de Protección de Datos (setembro, 2024), e ás recomendacións da Resolución 1815 da Asemblea Parlamentaria do Consello de Europa titulada «Os perigos potenciais dos campos electromagnéticos e os seus efectos sobre o medio ambiente».

No caso dos tempos de pantalla (de ordenador, de tablet, pantalla interactiva, de canón proxector, de PDI, etc.), considerado como “problema de saúde pública” pola Asociación Española de Pediatría (AEP), debería atender como punto de partida ás súas recomendacións de decembro de 2024, baseadas na evidencia científica:

“0 a 6 anos: Cero pantallas, non existe un tempo seguro. Como excepción e baixo supervisión do adulto pódese usar para o contacto social cun obxectivo concreto. Por exemplo, que a persoa que está alén da pantalla lle conte un conto ou lle cante unha canción.
7 a 12 anos: Menos dunha hora (incluíndo o tempo escolar e os deberes). Limitar o uso dos dispositivos con acceso a Internet. Priorizar os factores protectores: actividades deportivas, relacións con iguais cara a cara, contacto coa natureza, sono, alimentación saudable, etc. Se se decide que utilicen un dispositivo é recomendable: que sexa baixo a supervisión dun adulto, con dispositivos fixos e evitar o baño e dormitorio. Pactar límites claros previamente tanto en tempo como en contidos adaptados á idade.
13 a 16 anos: Menos de dúas horas (incluíndo o tempo escolar e os deberes). Se se permite o acceso a dispositivos -sen ser a única medida que se tome-: instalar ferramentas de control parental. Priorizar o uso de teléfonos sen acceso a internet. Atrasar a idade do primeiro móbil intelixente (con conexión a internet)”.

Recuperar a atención na escola: recuperar o espazo escolar no seu conxunto, o transporte escolar e as intervencións educativas externas, como espazos educativos, de convivencia analóxica e interacción libres de smartphones e outras pantallas de uso persoal (como os espazos libres de fume). En sinerxia coas recomendacións da AEP: favorecer pactos familiares e estratexias educativas que animen a retrasar o inicio precoz do uso do smartphone (e outros dispositivos e redes dixitais) por parte do alumnado e evitar a asistencia aos centros educativos con dispositivos persoais; favorecer escolas de familias, xornadas educativas e de sensibilización de educación para a saúde e ambiental, focalizando, entre outras cousas na prevención das conductas adictivas tecnolóxicas e na sobriedade dixital, incluíndo intervencións colectivas de desconexión dixital, por exemplo, unha xornada ao mes e unha semana cada trimestre. Recoñecer o dereito á desconexión de alumnado, familias e profesorado. Atender ao rol adictivo das pantallas, para non promocionar “campamentos dixitais” ou “encontros de videoxogos” en menores que estimulen ditas prácticas.

No caso da exposición a radiofrecuencias en menores, considerado como grupo vulnerábel por institucións/organizacións sanitarias e de radioprotección, atender como punto de partida ás recomendacións da Resolución 1815 da APCE e outras institucións ou sociedades científicas (médicas, de radioprotección), como a de primar o acceso a internet por cable nas escolas, e, en todo caso, aplicar as recomendacións de sociedades científicas como a Sociedade Española de Protección Radiolóxica (2022) de non permanecer moito tempo nas inmediacións do encamiñador Wi-Fi e de apagalo cando non se use.

Con relación ao texto da LOMLOE, as disposicións relativas ao currículo non obrigan ao uso de dispositivos dixitais (incluídas as pantallas interactivas) en Educación Infantil ou en primeiro ciclo de Educación Primaria, ofrecendo a posibilidade de desenvolvemento de obxectivos do ámbito dixital de forma analóxica. No caso de segundo e terceiro Ciclos, a norma non impide concentrar a aprendizaxe de uso de distintas ferramentas dixitais (documentos de texto, presentacións, arquivos, etc.) nos últimos cursos, sempre que se cumpran os obxectivos do perfil de saída de Educación Primaria. Neste sentido, é suficiente introducir o ensino desas utilidades en poucas sesións, ao final da etapa (5º e 6º), minimizando así os efectos do desaconsellable uso de dispositivos dixitais como material escolar.

No caso de Educación Secundaria, a materia de Tecnoloxía debe concentrar o coñecemento e uso das ferramentas dixitais, e nela pódense desenvolver perfectamente os obxectivos que indica a LOMLOE. Fóra do ámbito de devandita materia, non é necesario, nin recomendable, o uso de dispositivos dixitais como material persoal do alumno/a.

A capacitación dixital do profesorado tamén require dunha reformulación total: a formación existente non atende á consideración tanto dun “problema de saúde pública”, segundo a Asociación Española de Pediatría (AEP), como dun problema de privacidade, segundo a Axencia Española de Protección de Datos (AEPD). Tampouco está sustentada en criterios pedagóxicos de probada utilidade das súas ferramentas, máis aló dunha polémica gamificación (elemento adictivo para incentivar a repetición dunha tarefa) que compite/anula o desenvolvemento da Motivación Intrínseca, a verdadeira garante dunha aprendizaxe profunda.

Segundo os estándares da DigCompEdu, unha competencia dixital real debe contar cunha práctica reflexiva, alfabetización mediática e atender á privacidade, á seguridade, aos dereitos de imaxe, e ao benestar dixital. Lonxe do falso suposto que considera aos docentes alfabetizados dixitalmente na certifícación de horas de formación por horas de uso de plataformas (E-Dixgal, PROENS, aulas virtuais Moodle…), sen contar cunha formación real en competencia dixital. Estas falsas inferencias levan a incongruencias na práctica diaria docente de usos sen seguridade na rede (cookies, navegadores que rastrexan, fontes non fiabéis, clickbaits…), centros educativos con contas en redes sociais privativas (Instagram, YouTube…), chats colectivos en redes privativas con e sen profesorado (WhatsApp), obriga administrativa de difusión de imaxes en redes sociais das actividades realizadas en programas extraordinarios para obter financiamento, uso de dispositivos electrónicos persoais para tratamento de datos ou imaxes do alumnado, etc.

Outras medidas regulamentarias necesarias, en liña coa protección de nenos, nenas e adolescentes, serían:

Refugar a visualización pasiva de debuxos animados ou similares, en Educación Infantil, como actividade de entretemento, “relaxación”, etc., tal como recomendan asociacións pediátricas e o ditame de expertos francés.
Establecer a limitación do uso privado do smartphone por parte do profesorado, xa sexa para cuestións persoais ou de preparación dunha actividade de clase, mentres se atopa atendendo ao alumnado.
Desestimar o “uso didáctico” de smartphone privados do alumnado, segundo recomenda a Axencia Española de Protección de Datos e co fin de non obrigar ás familias a que os seus fillos e fillas dispoñan dun dispositivo persoal para as actividades escolares. En todo caso, deberanse utilizar os dispositivos propios do centro.
Ofrecer as opcións de tarefas de casa en formato analóxico ou formato dixital, no seu caso, priorizando o formato analóxico, tal e como determinan as recomendacións e medidas incluídas nos ditames francés e español de persoas expertas, respectivamente.
En consonancia coa medida anterior, desestimar a opción única de uso de plataforma dixital para o desenvolvemento de tarefas en casa, comunicación coas familias, etc., ofrecendo alternativas analóxicas para garantir o dereito dixital das familias á desconexión.
Eliminar a obriga de difusión de actividades dos diversos plans “Programa” e similares da Consellería de Educación por medios dixitais (webs alleas á corporativa e redes sociais, sobre todo) para seren aprobados e dotados economicamente, o que empurra unha perversa roda de toma e difusión de imaxes con smartphones do profesorado, en redes sociais persoais ou dos centros, infrinxindo todas as normas de protección de datos da propia Administración e da AEPD.
Crear distintivos especiais que remarquen os centros cun elevado consumo dixital, en pararelo coa creación dun “selo de calidade” de centros sen pantallas.
Reformular o esquema proposto pola administración para a elaboración do Plan Dixital de Centro, introducindo consideracións pedagóxicas sobre adecuación de dispositivos, valoración de resultados académicos relativos ao uso de TIC, efectos posibéis non desexados, competencias e aprendizaxes básicas previas ao uso de TIC, efectos na saúde, impacto ambiental das dotacións, plans de sustentabilidade, exposición do alumnado a radiación electromagnética na aula, etc.
Control do itinerario digital de aplicación semanal, ao igual que as asignaturas.

Galicia, 8 de marzo de 2025

BIBLIOGRAFÍA

ESTUDOS E INVESTIGACIÓNS – DIXITALIZACIÓN E INFANCIA

INFORMES SOBRE TECNOLOXÍA DIXITAL, INFANCIA E ADOLESCENCIA

– Informe del Comité de Expertos francés “Infancia y pantallas. En búsqueda del tiempo perdido”, encargado por el gobierno francés. Abril de 2024: https://www.elysee.fr/admin/upload/default/0001/16/fbec6abe9d9cc1bff3043d87b9f7951e62779b09.pdf

– Informe del Comité de expertos español, del Ministerio de Juventud e Infancia (diciembre 2024): https://www.juventudeinfancia.gob.es/sites/default/files/noticias/Informe%20del%20comit%C3%A9%20de%20personas%20expertas%20para%20el%20desarrollo%20de%20un%20entorno%20digital%20seguro%20para%20la%20juventud%20y%20la%20infancia.pdf

– Instituto Karolinska de Suecia. “Dictamen sobre la propuesta de la Agencia Nacional Sueca de Educación relativa a una estrategia nacional de digitalización del sistema escolar 2023 2027 para el gobierno sueco” (2023). Versión en castellano: https://escuelasaludable.org/wp-content/uploads/2021/08/Dictamen.Instituto.Karolinska.2023..pdf

Versión original en sueco: https://www.regeringen.se/contentassets/d818e658071b49cbb1a75a6b11fa725d/svenska-barnlakarforeningen.pdf

– Metaanálisis sobre pantallas y cognición en jóvenes. Instituto Nacional para la Salud Pública de Quebec. https://www.inspq.qc.ca/sites/default/files/2024-02/3434-utilisation-ecrans-contexte-scolaire-sante-jeunes.pdf Traducción parcial al castellano: https://drive.google.com/file/d/1TURx6yPM0oWQxHosMlT2mYVprm0XDdv6/view?usp=sharing

– Conferencia de Directores y Decanos de Ingeniería Informática (CODDII) (2022): Comunicado sobre la Informática en los nuevos currículos derivados de la LOMLOE: https://coddii.org/comunicado-sobre-la-informatica-en-los-nuevos-curriculos-derivados-de-la-lomloe

–Uso de pantallas en la infancia y la adolescencia. Colegio de médicos de Bizkaia (2024): https://www.cmb.eus/historico-de-noticias/uso-pantallas-en-infancia-y-adolescencia

IMPACTO DAS TIC NA APRENDIZAXE DAS MATEMÁTICAS

– ISEAK – Fundación COTEC sobre informe PISA 2018: https://iseak.eu/wp-content/uploads/2021/01/tecnologia-en-la-educacion-como-afecta-al-rendimiento-del-alumnado-2022-10-14-tecnologia-en-la-educacion-como-afecta-al-rendimiento-del-alumnado-1.pdf

– PISA 2022 – Conocimiento e interpretaciones. OCDE 2023: https://www.oecd.org/pisa/PISA%202022%20Insights%20and%20Interpretations.pdf

– Impacto negativo de la programación sobre el aprendizaje de las Matemáticas. Universidad de Alpes-Grenoble. 2022: https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0959475222000883?via%3Dihub

PROXENITORES E USO DO MÓBIL

– Uso del móvil por los progenitores y efectos en los niños:

Kildare, C.A. y Middlemiss, W. (2017). Impact of parents mobile devise use on parent-child interaction: A literature review. Computers in Human Behaviour, 75, 579-593. Ver introducción del estudio de revisión en: https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0747563217303722?via%3Dihub

– Uso de pantallas por los progenitores, y desarrollo infantil del lenguaje. Mustonen R, Torppa R, Stolt S. Screen Time of Preschool-Aged Children and Their Mothers, and Children’s Language Development. Children (Basel). 2022 Oct https://www.mdpi.com/2227-9067/9/10/1577

WIFI, RADIACIÓNS E INFANCIA

– Declaración de Nicosia sobre campos electromagnéticos de radiofrecuencias, 2017:

Ver consejos concretos para la población infantojuvenil y en general:

https://escuelasaludable.org/?p=4206

Ver declaración completa en castellano:

https://escuelasaludable.org/wp-content/uploads/2022/01/Nicosia.Declaration.EMF_.2017.cas_.pdf

– Llamamiento de Reikiavik sobre la tecnología inalámbrica en las escuelas: Ver llamamiento en versión multilingüe: https://escuelasaludable.org/wp-content/uploads/2021/12/Reykjavik-Appeal-2017-02-24-multilingual.pdf

– Declaración Internacional sobre los Derechos Humanos de Niñas y Niños en la Era Digital (The International Declaration on the Human Rights of Children in the Digital Age): Declaración completa en castellano: https://escuelasaludable.org/wp-content/uploads/2021/11/Declaracion.Internacional.Derechos.Humanos.de_.Ninhas.y.Ninhas.en_.la_.Era_.Digital-nov.2023.pdf

Firmantes de la declaración: https://www.thechildrensdeclaration.org/signatories

– Servicio de Investigación del Parlamento Europeo, Informe STOA, 2021. Extracto/resumen en castellano en: https://escuelasaludable.org/wp-content/uploads/2021/11/Extract-Health.impact.of_.5G.STOA-2021-es.pdf

Doc. original completo en castellano en: https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2021/690012/EPRS_STU(2021)690012_ES.pdf

– Federación Rusa: «Normas de higiene y requisitos especiales para el dispositivo, el contenido y los modos de funcionamiento en el entorno educativo digital en el campo de la educación general” (2020). Ver síntesis en castellano: https://escuelasaludable.org/?p=1406 con el enlace al documento completo original en ruso.

– Directrices de Seguridad digital en la educación a distancia para menores de 18 años (2020). Comité Nacional Ruso para la Protección contra la Radiación No Ionizante y el Instituto de Investigación de Higiene y Salud Infantil del ‘Centro Nacional de Investigación Médica para la Salud Infantil’ del Ministerio de Salud de la Federación Rusa. Versión multilingüe: https://escuelasaludable.org/wp-content/uploads/2021/09/Rekomend_Onlinedu_2020-es-cat-gal-rus.pdf

– Hojas informativas de la gubernativa Oficina Federal Alemana para la Protección contra la Radiación (BfS) con recomendaciones para aplicar el principio de precaución. Sobre el WiFi (https://escuelasaludable.org/wp-content/uploads/2021/10/BfS_WLAN.2019.pdf) smartphones y tablets (https://www.bfs.de/EN/topics/emf/mobile-communication/protection/smartphone-tablet/smartphone-tablet.html), monitores de bebé (https://www.bfs.de/EN/topics/emf/hff/sources/baby-monitor/baby-monitor.html), teléfonos DECT (https://www.bfs.de/EN/topics/emf/hff/sources/cordless-landline/cordless-landline.html)

– The International EMF Scientist Appeal: https://emfscientist.org/

– Informe BioInitiative. https://bioinitiative.org/

– Resolución 1815 de 2011 de la Asamblea Parlamentaria del Consejo de Europa, “Peligros potenciales de los campos electromagnéticos y sus efectos sobre el medio ambiente”:

Versión en castellano: https://escuelasaludable.org/wp-content/uploads/2021/12/Resolucion.A.P.Consejo.Europa.27.05.11.pdf

Versión original en inglés: https://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/Xref-XML2HTML-en.asp?fileid=17994&lang=en

– Sociedad de Protección Radiológica Española, “10 estrategias simples para minimizar su exposición a las emisiones electromagnéticas del teléfono móvil”, 2022 – Introducción y resumen de ecologistas en Acción: https://escuelasaludable.org/?p=3273

Documento original completo en: https://www.sepr.es/archivo-doc/recursos/otros/1994-diez-estrategias-simples-para-minimizar-su-exposicion-a-las-emisiones-electromagneticas-del-telefono-movil

– Recomendaciones de la Sociedad Pediátrica Argentina: uso de dispositivos inalámbricos: https://escuelasaludable.org/?p=4378

– Campañas institucionales de Chipre, dirigidas por el Comité Nacional de Chipre sobre “Medio Ambiente y Salud Infantil” (CNCECH en inglés), ente asesor y coordinador de la acción gubernamental en este ámbito, para prevenir, minimizar la exposición a RF en fetos, mujeres embarazadas, niños y niñas: https://escuelasaludable.org/?p=507

– Recomendaciones de la Comisión Interamericana de Protección Radiológica contra los Campos Electromagnéticos que representa a 17 países: https://escuelasaludable.org/wp-content/uploads/2021/11/Recomendaciones-CIPRACEM-guia-informativa-nov-2021.pdf

– Informe de consenso científico internacional sobre la EHS. The Critical Importance of Molecular Biomarkers and Imaging in the Study of Electrohypersensitivity. A Scientific Consensus International Report: https://www.mdpi.com/1422-0067/22/14/7321

– Llamamientos, declaraciones y alertas médicas, científicas y de otras personas expertas de todo el mundo, llamando a aplicar el principio de precaución, en la línea del principio ALARA/ALATA (tan bajo como sea razonablemente/técnicamente posible), o a aplicar límites y criterios más restrictivos ante una creciente evidencia de los efectos no térmicos de la exposición a la radiación no ionizante en todas las frecuencias. https://escuelasaludable.org/?p=1450

EFECTOS DA DIXITALIZACIÓN NA INFANCIA

– Asociación Sueca de Pediatría. Respuesta a la estrategia de digitalización del sistema escolar 2023-2027 de la agencia nacional de educación (2023): Ver documento completo en castellano con enlace de acceso a la versión original: https://escuelasaludable.org/wp-content/uploads/2021/08/Dictamen.Asociacion.Sueca_.Pediatria.2023.pdf

– El impacto de las pantallas: televisión, ordenador y videojuegos: https://www.pediatriaintegral.es/publicacion-2018-06/el-impacto-de-las-pantallas-television-ordenador-y-videojuegos/

– Llamamiento UNESCO a un cuestionamiento de las TIC centrado en el niño: Informe de seguimiento de la educación mundial 2023. La tecnología en la educación: ¿una herramienta para quién?: https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000386165_spa

– Pantallas en casa. Orientaciones para acompañar una navegación segura en internet. Guía para las familias. UNICEF, 2023. https://www.unicef.org/uruguay/informes/pantallas-en-casa

– La AEP actualiza sus recomendaciones sobre el uso de pantallas en la infancia y adolescencia (diciembre, 2024): https://www.aeped.es/noticias/aep-actualiza-sus-recomendaciones-sobre-uso-pantallas-en-infancia-y-adolescencia

IMPACTO AMBIENTAL DAS TIC

– Impacto ambiental de los dispositivos digitales. European Enviromental Bureau: https://eeb.org/wp-content/uploads/2019/09/Coolproducts-report.pdf

https://www.tecnologialibredeconflicto.org/medio-ambiente/

– Think tank The Shift Project. Lean ICT – Towards Digital Sobriety: https://theshiftproject.org/wp-content/uploads/2019/03/Lean-ICT-Report_The-Shift-Project_2019.pdf

EFECTO NEGATIVO DAS TIC NA APRENDIZAXE (xeral)

— Efectos negativos de las pantallas sobre el aprendizaje. Azul Asenjo Pérez, psicóloga, e Ignacio Asenjo, director del IES Gregorio Marañón: https://exitoeducativo.net/la-hiperdigitalizacion-perjudica-el-aprendizaje/#:~:text=Un%20mal%20gesto%20muscular%20repetido,deterioro%20o%20incapacidad%20para%20aprender

– Ipads y aprendizaje. Metaestudio universidad de Australia: https://link.springer.com/article/10.1007/s13384-020-00400-0

– Escritura a mano y desarrollo cerebral. Developmental Neuroscience Laboratory, Department of Psychology, Norwegian University of Science and Technology, Trondheim, Noruega: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10853352/

– Uso de pantallas en el aula y efectos en el aprendizaje. Soonchunhyang University – Asan – República de Corea del Sur: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10813309/

– El mito de los nativos digitales y multitarea. Paul A. Kirschner , Pedro De Bruyckere, Universidad Abierta de los Países Bajos: https://gwern.net/doc/psychology/2017-kirschner.pdf

– Móviles en las aulas, acoso y rendimiento en Matemáticas y Ciencias. Benito P, Vicente-Chirivella Ó. Banning mobile phones in schools: evidence from regional-level policies in Spain”. Applied Economic Analysis. 2022. https://ideas.repec.org/a/eme/aeapps/aea-05-2021-0112.html

PANTALLAS E EDUCACIÓN INFANTIL

-Uso de pantallas y desarrollo infantil del lenguaje. Mustonen R, Torppa R, Stolt S. Screen Time of Preschool-Aged Children and Their Mothers, and Children’s Language Development. Children (Basel). 2022 Oct https://www.mdpi.com/2227-9067/9/10/1577

EFECTOS NEGATIVOS DOS DISPOSITIVOS NOS HÁBITOS LECTORES E A COMPRENSIÓN LECTORA E ORAL.

– Informe PISA 2018: https://www.educacionyfp.gob.es/dam/jcr:0c4d1049-5400-4677-a6a7-e927e1c354ae/pisa2018-reading-spain-es.pdf

– Metaestudio Universidad de Valencia 2023: ¿Leer en papel o en soportes digitales? (uv.es)

– Efectos de la toma de apuntes comprensiva: Mangen, A., Walgermo, B.R. y Bronnick, K. (2013). Reading linear texts on paper versus computer screen: Effects on reading comprehension. International Journal or Educational Research, 58, 61-68. Ver introducción en: https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0883035512001127

– Escritura en teclado y en papel. Efectos en el aprendizaje. Universidad de California:

https://cpb-us-w2.wpmucdn.com/sites.udel.edu/dist/6/132/files/2010/11/Psychological-Science-2014-Mueller-0956797614524581-1u0h0yu.pdf

– Comprensión lectora y pantallas. Universidad de Stavanger: (Noruega)::https://www.researchgate.net/publication/256563189_Reading_linear_texts_on_paper_versus_computer_screen_Effects_on_reading_comprehension

– Hábitos lectores y exposición temprana a pantallas. McArthur BA, Browne D, McDonald S, Tough S, Madigan S. Longitudinal Associations Between Screen Use and Reading in Preschool-AgedChildren. Pediatrics. 2021 Jun;147(6): https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34031229/

– Disminución de la capacidad de atención y medios TIC . Universidad Técnica de Dinamarca: https://www.eurekalert.org/news-releases/490177

– Efecto de las TIC en la concentración: https://blueprintcdn.com/wp-content/uploads/2016/05/Blueprint-Research-2016-Carter-Greenberg-and-Walker.pdf

– Utilización de smartphones en el aula: https://www.researchgate.net/publication/343419275_The_Effect_of_Mobile_Phone_Ban_in_Schools_on_the_Evaluation_of_Classroom_Climate

– Uso de dispositivos digitales, atención y rendimiento. United States Military Academy. Estudio: https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0272775716303454

SAÚDE MENTAL

-Sapien Lab 2023 – Resultados del estudio mundial sobre la edad cuando se adquirió el primer smartphone y bienestar mental (Cociente de Salud Mental). Sapiens Lab. 15 de mayo de 2023: el estudio utiliza datos mundiales de 27.969 jóvenes de 18 a 24 años de todos los continentes (65 países) que concluye que el bienestar mental en la adultez joven (18-24 años) mejora cuanto más tarde se adquiere el primer smartphone.

https://sapienlabs.org/wp-content/uploads/2023/05/Sapien-Labs-Resultados-sobre-edad-cuando-se-adquirio-el-primer-smartphone-y-bienestar-mental.pdf

– Sapien Lab 2024 – Informe Sapien Labs 2025 sobre salud mental 13-17 años:

Las preocupantes conclusiones apuntan a que se está produciendo una crisis de salud mental entre las nuevas generaciones. El Cociente de Salud Mental (MHQ) está descendiendo con cada nueva generación.

El informe está redactado en base a una encuesta realizada a 10.475 adolescentes entre 13 y 17 años de EEUU e India. Encuentran una correlación en que, cuanto menor es la edad en la que una persona adquiere su primer smartphone o Tablet en la infancia, peor es su salud mental y su bienestar en edades posteriores.

https://sapienlabs.org/wp-content/uploads/2025/01/Sapien-Labs-Report-The-Youth-Mind-Rising-aggression-and-anger-1.pdf

– Insatisfacción vital relacionado con el uso de redes sociales. Metaestudio Nature Communications, Reino Unido (2022): https://www.researchgate.net/publication/359509628_Windows_of_developmental_sensitivity_to_social_media

– Adicción, pérdida de tiempo y vulnerabilidad. Estudio How Girls really feels about social media – Common Sense (EE.UU., 2023): https://www.commonsensemedia.org/sites/default/files/research/report/how-girls-really-feel-about-social-media-researchreport_web_final_2.pdf

– Salud mental. Metaestudio de The Royal’s Institute of Mental Health Research (Canadá, 2022): Problematic Social Media Use in Adolescents and Young Adults. Systematic Review and Meta-analysis. Salud mental y jóvenes. Metaestudio neuroespecialistas. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35436240/

– Suicidio y tendencias suicidas. Informe de la Fundación ANAR.: https://www.anar.org/wp-content/uploads/2022/12/Estudio-sobre-Conducta-Suicida-en-la-Infancia-y-la-Adolescencia-2012-2022.pdf

– Unión de Interprofesional de Colegios Médicos de Madrid – Comunicado sobre TIC, niñez y adolescencia (2024): https://www.uicm.es/news/las-profesiones-sanitarias-alertan-sobre-la-necesidad-de-adoptar-medidas-para-promover-un-uso-responsable-de-pantallas-y-moviles-en-ninos-adolescentes-y-jovenes/

– Cambios neuronales en adolescentes ante mecanismos de recompensa por exposición a redes. Estudio Universidad de Carolina del Norte: https://jamanetwork.com/journals/jamapediatrics/article-abstract/2799812?guestAccessKey=7fedb432-3c46-496d-be6b-

e9b7394a71f2&utm_source=For_The_Media&utm_medium=referral&utm_campaign=ftm_links&utm_content=tfl&utm_term=010323

– Comportamiento sexual de la adolescencia con relación al consumo digital de pornografía, música y vídeos. Ouytsel J, Ponnet K, Walrave M. The associations between adolescents’ consumption of pornography and music videos and their sexting behavior. Cyberpsychol Behav Soc Netw. 2014

– Salud y uso de redes (TikTok). Pedrouzo SB, Krynski L. Hyperconnected: children and adolescents on social media. The TikTok phenomenon. Arch Argent Pediatr. 2023 Aug 1;121(4):e202202674. English, Spanish. Doi: 10.5546/aap.2022-02674.eng. Epub 2023 Jan 26. PMID: 36692353.

– Adicción al móvil y pandemia COVID-19. Marengo D, Angelo Fabris M, Longobardi C, Settanni M. Smartphoneand social media use contributed to individual tendencies towards social media addiction in Italian adolescents during the COVID-19pandemic. Addict Behav. 2022 Mar;126:107204. doi:10.1016/j.addbeh.2021.107204. Epub 2021 Dec 1. PMID: 34875508.

– Plan de Acción Integral de Salud Mental 2013-2030 de la OMS que establece acciones claras para promover la salud mental y el bienestar de todos, para prevenir las condiciones de salud mental de aquellos. en riesgo y lograr la cobertura universal de los servicios de salud mental. https://www.who.int/news/item/02-03-2022-covid-19-pandemic-triggers-25-increase-in-prevalence-of-anxiety-and-depression-worldwide

– Observatorio Español de las Drogas y las Adicciones. Informe sobre Adicciones Comportamentales y Otros Trastornos Adictivos 2023:Indicador admitidos a tratamiento por adicciones comportamentales.Juego con dinero, uso de videojuegos, uso problemático a internet y otros trastornos adictivos en las encuestas de drogas en España EDADES y ESTUDES. Madrid: Ministerio de Sanidad. Delegación del Gobierno para el Plan Nacional sobre Drogas, 2023. 89 p. https://pnsd.sanidad.gob.es/profesionales/sistemasInformacion/sistemaInformacion/pdf/2023_Informe_Trastornos_Comportamentales.pdf

– Observatorio Español de las Drogas y las Adicciones. Estudio piloto ESTUDES 2023 12 Y 13 años. Encuesta piloto sobre uso de drogas y adicciones en estudiantes de enseñanzas secundarias de 12 y 13 años de 1º y 2º ESO en España. (Ed. revisada) Madrid: Ministerio de Sanidad. Delegación del Gobierno para el Plan Nacional sobre Drogas,2023.41 p. https://pnsd.sanidad.gob.es/profesionales/publicaciones/catalogo/catalogoPNSD/publicaciones/pdf/2023_OEDA_InformePilotoESTUDES_1y2_ESO.pdf

– Afección oftalmológica de las pantallas en menores. Kaur K, Gurnani B, Nayak S, Deori N, Kaur S, Jethani J, Singh D, Agarkar S,Hussaindeen JR, Sukhija J, Mishra D. Digital Eye Strain- A Comprehensive Review Ophthalmol Ther.2022;11(5):1655-1680. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9434525/

DESENVOLVEMENTO INFANTIL

– Pantallas y atención de los progenitores al desarrollo infantil. Revisión de investigaciones 2018 https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/1039856218789764

– Recomendaciones de la Academia Americana de Pediatría 2022: https://publications.aap.org/pediatrics/article/150/4/e2022059284/189561/AAP-Publications-Reaffirmed

– Recomendaciones de la Sociedad Canadiense de Pediatría 2023: https://cps.ca/en/documents/position/screen-time-and-preschool-children

– Tiempo de pantallas y desórdenes del comportamiento. Qu G, Hu W, Meng J, Wang X, Su W, Liu H, Ma S, Sun C, Huang C, Lowe S, Sun Y. Association between screen time and developmental and behavioral problems among children in the United States: evidence from 2018 to 2020 NSCH. J Psychiatr Res. 2023 May https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0022395623001310?via%3Dihub

– Desarrollo y pantallas en niños pequeños. Zhao J, Yu Z, Sun X, Wu S, Zhang J, Zhang D, Zhang Y, Jiang F. Association Between Screen Time Trajectory and Early Childhood Development in Children in China. https://jamanetwork.com/journals/jamapediatrics/fullarticle/2792740

– Influencia en el desarrollo de niños pequeños. Media and young minds. https://publications.aap.org/pediatrics/article/138/5/e20162591/60503/Media-and-Young-Minds

– Pantallas y autismo. Güneş H, Tanıdır C, Doktur H, Yılmaz S, Yıldız D, Özbek F, Bozbey S, Özşirin G. Prenatal, perinatal, postnatal risk factors, and excess screen time in autism spectrum disorder. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/36210656/

– Pantallas y desarrollo temprano del lenguaje. Massaroni V, Delle Donne V, Marra C, Arcangeli V, Chieffo DPR. The Relationship between Language and Technology: How Screen Time Affects Language Development in Early Life-A Systematic Review. Brain https://www.mdpi.com/2076-3425/14/1/27

– Pantallas y memoria de trabajo en preescolares. Zhang Z, Adamo KB, Ogden N, Goldfield GS, Okely AD, Kuzik N, Crozier M,Hunter S, Predy M, Carson V. Associations between screen time and cognitive development in preschoolers. Paediatr Child Health. 2021 Aug 26;27(2) https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35599677/

– Pantallas y desarrollo de la atención. Jourdren M, Bucaille A, Ropars J. The Impact of Screen Exposure on Attention Abilities in Young Children: A Systematic Review. Pediatr Neurol. 2023 May;142:76-88 .https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/37001326/

– Pantallas e inestabilidad emocional en niños pequeños. Oflu A, Tezol O, Yalcin S, Yildiz D, Caylan N, Ozdemir DF, Cicek S, Nergiz ME. Excessive screen time is associated with emotional lability in preschool children. Arch Argent Pediatr. 2021 Apr;119(2):106-113. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33749196/

– Pantallas, salud y bienestar en niños y adolescentes. Imposibilidad de determinar tiempos no disruptivos de uso. Stiglic N, Viner RM. Effects of screen time on the health and well-being of children and adolescents: a systematic review of reviews. BMJ Open. 2019; 3;9(1). https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30606703/

– Redes sociales y desórdenes emocionales en jóvenes. The Social media, smartphone use and Self-harm in Young People (3S-YP) study–A prospective, observational cohort study of young people in contact with mental health services. https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0299059

OUTRAS INVESTIGACIÓNS E ESTUDOS REFERENCIADOS POLO INSTITUTO KAROLINSKA (Suecia)

Bochicchio, V., Keith, K., Montero, I., Scandurra, C., Winsler, A. (2022). Digital media inhibit self-regulatory private speech use in preschool children: The “digital bubble effect”. Cognitive Development, 62, 101180

Clinton, V., (2019) Reading from paper compared to screens: A systematic review and meta-analysis. Journal of Research in Reading, 42 (2), 288-325

Delgado, P., Vargas, C., Ackerman, R. & Salmer, L. (2018) Don’t throw away your printed books: A meta-analysis on the effects of reading media on reading comprehension. Educational Research Review, 25, 23–38.

Denoël, E., Dorn, E., Goodman, A., Hiltunen, J., Krawitz, M. & Mourshed, M. (2017). Drivers of Student Performance: Insights from Europe. Mckinsey & Company.

Hall, C., Lundin, M., & Sibbmark, K. (2019). Hur påverkas studieprestationer i skolan av en dator per elev? Hämtat 2023-04-12 från https://www.ifau.se/globalassets/pdf/se/2019/r-2019-29-hur-paverkas-studieprestationer-i-skolan-av-en-dator-per-elev.pdf

Hembrooke, H. & Gay, G. (2003). The laptop and the lecture: the effects of multitasking in learning environments. Journal of Computing in Higher Education, 15, 46–64

Klingberg, T. (2023) Framtidens digitala lärande. Natur & Kultur

Kraushaar, J.M. & Novak., D.C. (2010). Examining the effects of student multitasking with laptops during the lecture. Journal of information Systems Education, 12 (2) 241-328.

Li C, Cheng G, Sha T, Cheng W, Yan Y. The Relationships between Screen Use and Health Indicators among Infants, Toddlers, and Preschoolers: A Meta-Analysis and Systematic Review. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2020; 17(19):7324. https://doi.org/10.3390/ijerph17197324

Läkartidningen (2107). Stor oro över läkarstudenters fallande resultat. Hämtat 2023-04-12 från https://lakartidningen.se/aktuellt/nyheter/2017/10/oro-stor-over-nya-lakarstudenters-fallande-resultat/ . Hämtad 2023-04-07

Madigan, S., McArthur, B. A., Anhorn, C., Eirich, R., & Christakis, D. A. (2020). Associations Between Screen Use and Child Language Skills: A Systematic Review and Meta-analysis. JAMA pediatrics, 174(7), 665–675. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32202633/

Makers & Shapers (2022). The future of education for digital skills. Hämtat 2023-04-12 från
https://www.eitdigital.eu/fileadmin/2022/ecosystem/makers-shapers/reports/EIT-Digital_Report_The-Future-of-Education-for-Digital-Skills.pdf

Moser, A., Zimmermann, L., Dickerson, K., Grenell, A., Barr, R., &Gerhardstein, P. (2015). They can interact, but can they learn? Toddlers’ transfer learning from touchscreens and television. Journal of Experimental Child Psychology, 137, 137–155. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25978678/

Radesky, J. S., Kaciroti, N., Weeks, H. M., Schaller, A., & Miller, A. L. (2023). Longitudinal Associations Between Use of Mobile Devices for Calming and Emotional Reactivity and Executive Functioning in Children Aged 3 to 5 Years. JAMA pediatrics, 177(1), 62–70.

Singer, L.M. & Alexander, P.A. (2017). Reading across mediums: Effects of reading digital and print texts on comprehension and calibration. The Journal of Experimental Education, 85(1), 155–172.

Thorell, LB., Burén, J., Ström Wiman, J., Sandberg, D., & Bergman Nutley, S. (2023). Longitudinal associations between digital media use and ADHD symptoms in children and adolescents: A systematic literature review. European Child and Adolescent Psychiatry.

Winneke A. van der Schuur, W.A., Baumgartner, S.E., Sumter, S.R. & Valkenburg, P.M. (2015). The consequences of media multitasking for youth: a review. Computers in Human Behavior, 53, 204-215.

Weinstein, Y., McDermott, K. B., & Roediger, H. L. III. (2010). A comparison of study strategies for passages: Rereading, answering questions, and generating questions. Journal of Experimental Psychology: Applied, 16(3), 308–316.

WHO (2019). Guidelines on physical activity, sedentary behaviour and sleep for children under 5 years of age. Hämtat 2023-04-12 från https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/311664/9789241550536-eng.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Yadav, S., Chakraborty, P., Mittal, P., & Arora, U. (2018). Children aged 6-24 months like to watch YouTube videos but could not learn anything from them. Acta paediatrica, 107(8), 1461–1466

PRIVACIDADE E PROTECCIÓN DE DATOS

Agencia Española de Protección de Datos (AEPD): Guía para centros educativos https://www.aepd.es/guias/guia-centros-educativos.pdf
Gabinete Jurídico AEPD (2023): Consulta e resolución desfavorable sobre Acuerdo-Convenio entre el Instituto Nacional de Tecnologías Educativas y Formación al Profesorado (INTEF) y Google Cloud EMEA Limited (Google en lo sucesivo) para que el Ministerio de Educación implemente en las aulas el uso de la “Solución tecnológica Workspace for Education”: https://www.aepd.es/documento/2023-0050.pdf
Consellería de Educación, Xunta de Galicia (2022): Protocolo de protección de datos persoais: https://www.edu.xunta.gal/portal/sites/web/files/protocolo_de_proteccion_de_datos_persoais_out22.pdf

Privacidad y educación. Una aportación de Pablo Marinero Merino. T.S. en Administración de Sistemas Informáticos en Red. 15 abril, 2024: https://escuelasaludable.org/?p=4648

Agencia Española de Protección de Datos (AEPD), Septiembre, 2024: Responsabilidades y obligaciones en la utilización de dispositivos digitales móviles en la enseñanza infantil, primaria y secundaria: https://www.aepd.es/guias/responsabilidades-uso-dispositivos-moviles-centros-docentes.pdf