A Xunta de Galicia ven de convocar un congreso intitulado ‘Intelixencia artificial e educación’, que se celebrará o 16 de marzo en Santiago de Compostela, dirixido ao profesorado de todas as etapas educativas. O seu obxectivo, entre outros, é ofrecer ferramentas para o aproveitamento no labor docente, baseadas nesta novo paradigma da revolución dixital.
A formulación de fondo, con todo, non é tan novo: xa o experimentamos nas primeiras etapas de eclosión das aplicacións informáticas dirixidas ás contornas escolares, fai máis de dúas décadas. Naquela época, os promotores dos produtos dixitais cegábannos coa posibilidade de personalizar o ensino nas aulas a base de independizar ao alumnado do profesorado, traballando nun computador individual, á vez que este se conectaba virtualmente con todos e cada un dos estudantes a través da súa pantalla. Era unha perspectiva fascinante e prometedora, vendida como quintaesencia de eficiencia docente, personalización de contidos e autoaprendizaxe divertido. Mestras e mestres daquela época imaxinabámonos a nós mesmos controlando a evolución das nenas e nenos a través de noso PC, sen apenas necesidade de intercambiar palabra con eles. Prometía ser unha práctica cómoda, eficaz e obxectiva. Impecable..
O globo picouse case antes de botar a voar. O modelo promocionado, que se parecía máis ao laboratorio de idiomas da década dos oitenta que a unha comunidade viva de aprendizaxe, ignoraba un ingrediente incuestionable e imprescindible: o papel da figura real do docente na súa relación tanxible, perceptiva e con empatía co alumnado. Entre ensinar a unha Mónica de carne, óso e lentes, ou xestionar os progresos da súa icona ou avatar nun portátil, hai un abismo que separa o fecundo do inconsistente, o nutritivo do indixesto, como unha sinfonía en RE menor dunha traca de petardos. Quizá o mesmo abismo (a verdadeira “fenda dixital”) onde arroxamos aos nosos nenos e adolescentes valéndonos de tabletas ou smartphones, por non se que razóns sen fundamento pedagóxico. Substituíndo a intelixencia natural pola Intelixencia Artificial (IA), ademais de aforrar esforzo, razoamento, memoria, habilidades comunicativas ou motoras, etc. ao alumnado, a tecnoloxía dixital proponnos tamén que mestras e mestres deixen de tomarse a molestia de selo. Iso si, permitindo que elixa como facelo.
A ministra de Educación, Pilar Alegría, recoñecía no inicio do curso escolar 21/22 que a semipresencialidade non tivo os resultados positivos esperados durante o período de pandemia de COVID-19, no que se puxo a proba o modelo virtual de ensino-aprendizaxe a través de pantallas. Os mestres e mestras que vivimos aquela experiencia, e que realizamos unha ulterior reflexión sobre os resultados, podemos certificar devandita conclusión. A presenza atenta, a acción real do docente e a interacción coa realidade non teñen substitutos, aínda que o avatar de quenda na pantalla sexa guapo, alto e louro.
A industria dixital, cada día máis omnipresente e poderosa, explota as súas posibilidades de negocio no ámbito educativo sempre que deseña unha nova aplicación (é dicir, cada dúas por tres). Agora tócalle á Intelixencia Artificial. A súa proposta non ofrece nada novo en esencia: trátase, unha vez máis, de substituír funcións que antes realizaba o docente e que agora executará un programa. Planificar as clases, elixir titoriais, deseñar itinerarios de aprendizaxe, fabricar exames ou mesmo atender ás familias cun asistente virtual…, son funcións que prometen, unha vez máis, comodidade, personalización e eficacia, sen maiores reflexións inoportunas sobre o seu efecto nas aprendizaxes básicas. Estorba considerar o insustentábel impacto ambiental das dotacións escolares dixitais (290.000 toneladas de emisións de efecto invernadoiro só en tabletas, do plan gobernamental ‘Educa en Digital’). E estorba considerar as medidas de precaución na exposición de nenas e nenos ás redes WIFI escolares, como aconsellan alertas científicas e institucionais (internet só por cable, afastar emisores da presenza infantil…). A IA ábrese paso a cotenadas, caia quen caia. Iso si, advertindo dos seus riscos. Que os prexuízos do tabaco non nos impidan repartir cigarros a nenas e nenos de ‘forma responsable’.
Quen se cegue con este novo asalto constatará, a non moito tardar e si non reaccionamos como sociedade, que a deterioración da infancia e a adolescencia seguirá o seu curso e se amplificará. Decatarase do grao de dependencia dixital que, de maneira absurda e inmotivada, toleramos adoptar nas nosas aulas. Oxalá cada vez máis profesionais da educación fáganse conscientes de que aquilo que máis necesita a infancia e mocidade é realidade: rozamento, palabras, escoita, espazo e acougo para pensar, sucidade nas mans e habilidade para facer e esconder unha ‘chuleta’. Que se alimente do mundo real e equipar ben a súa caixa de ferramentas cognitivas, físicas e emocionais para a vida, tarefa ineludible e inaprazable se queremos alumar persoas adultas sas, con empatía, intelixentes e competentes. Nada máis diferente da papa en lata de conserva, con etiqueta de Intelixencia Artificial, que se irá repartindo gratuitamente en Congresos, promocións, formacións e medios de difusión ben financiados. Unha papa con innumerables efectos secundarios e sabor a lambetada.
Javier Zarzuela Aragón
Mestre
Divulgador da campaña Escuela Saludable de Ecoloxistas en Acción
Autor de Stop TIC Infancia – Por qué desdigitalizar la escuela (Ed. Círculo Rojo)
Ver tamén nota de prensa de Ecoloxistas en Acción: